مقدمه‌ای بر بانکداری پایدار

بخش اول: چرایی و چیستی

چه ضرورتی به پایداری است؟

بررسی سیر تاریخ زندگانی بشر بر روی کره زمین نشان می‌دهد در میان سایر موجودات زنده، نقش انسان بیشتر به‌عنوان یک مصرف‌کننده منابع مطرح بوده تا بازتولید کننده منابع. انسان‌های عصر شکار با ورود به هر منطقه جغرافیایی تلاش می‌کردند با بهره‌برداری از منابع غذایی نیازهای خود را برطرف کنند و با ناپایدار شدن منابع به‌جای دیگری نقل‌مکان می‌کردند.

اولین تمدن‌های بشری زمانی شکل گرفتند که بشر قادر شد در یک منطقه جغرافیایی مشخص یک پایداری نسبی از منابع مورد نیاز خود را پیدا کند و یا ایجاد کند. شکل‌گیری و رشد جوامع بشری همواره مرهون برخورداری از میزان قابل پیش‌بینی منابع مورد نیاز به‌ویژه منابع غذایی بوده است و انسان با بهره‌گیری از فناوری و توسعه کشاورزی سعی در افزایش این قابلیت اطمینان کرد.

گرچه پایداری منابع در تمام طول تاریخ به‌عنوان یک تهدید برای بقای گونه بشر مطرح بود با ظهور انقلاب صنعتی و دسترسی انسان به گنجینه منابع هیدروکربنی بشر برای اولین بار با وفور منابع و مازاد تولید مواجه شد. پیشرفت‌های علمی حاصل از عصر روشنگری و دستاوردهای اعجاب‌انگیز انسان در قرن گذشته موضوع پایداری منابع را به حاشیه راند و انسان مغرور که حالا پای او به فضا هم باز شده بود خود را در ابتدای یک پیشرفت سریع، خطی و پایان‌ناپذیر تصور می‌کرد که هیچ محدودیتی نمی‌تواند مانع او گردد.

برآورد غیرواقعی انسان نسبت به توانمندی‌های خود و غفلت از محدودیت منابع باعث استفاده بی‌رویه از منابعی شد که به لطف دانش و فناوری دسترسی به آن‌ها از همیشه ساده‌تر و ارزان‌تر شده بود. سوزاندن حجم عظیمی از زغال‌سنگ، نفت و گاز، بهره‌برداری گسترده از جنگل‌ها، خاک، اقیانوس و سایر جانوران گرچه رفاه بی‌مانندی برای گونه بشر به همراه آورده اما او را در لبه پرتگاهی بی‌بازگشت قرار داده که ذهن انسان قادر به درک ابعاد و پیچیدگی آن نیست. نابودی تنوع گونه‌های زنده در دریا و خشکی، مختل شدن سازوکارهای طبیعی سیاره که در طول صدها میلیون سال تکامل یافته بودند و از بین بردن اکوسیستم‌ها و چرخه‌های طبیعی به‌ویژه جریان جت استریم و چرخه کربن که به پایداری اقلیم منجر شده بودند به‌صورت هم افزایانه یک بمب ساعتی را فعال کرده که شمارش معکوس آن از همین حالا شروع شده و زنگ خطر را برای یک انقراض گسترده موجودات زنده سیاره به صدا در آورده.

تغییرات اقلیمی برای سیاره‌ای که چند میلیارد سال از سن آن می‌گذرد موضوع تازه‌ای نیست. سیاره‌ای که در پنج انقراض گسترده قبلی که منجر به از بین رفتن تقریباً تمامی گونه‌های پرسلولی در هر انقراض شده توانسته خود را بازسازی کند این بار نیز موفق خواهد بود و نیازی به نگرانی برای آن نیست اما برای انسان موضوع کاملاً متفاوت است. گونه‌ای که تنها ۲۰۰ هزار سال از عمر او می‌گذرد و تنها چند هزار سال است که به زبان، تمدن و فناوری مجهز شده تاکنون چنین پدیده‌ای را تجربه نکرده و برای او دور از ذهن می‌نماید که این مادر مهربان و منابع نامحدود آن او را حمایت نکند. نه حافظه‌ای تاریخی از چنین رویدادی وجود دارد که تاریخ‌نگاران روایت کرده باشند نه روایت ادبی که شاعران و نویسندگان نقل کرده باشند و نه اثر هنری که هنرمندان خلق کرده باشند. هشدارهای معدود دانشمندانی هم که خبر از این فاجعه می‌دهد به نفرین کاساندرا گرفتار شده و در هیاهوی عصر سرمایه‌داری و رفاه گم شده است. بزرگی ابعاد و نامطلوب بودن خبر باعث شده تا علیرغم وجود شواهد کافی، گوش شنوایی در میان سیاستمداران، سرمایه‌داران و حتی مردم عادی برای جدی گرفتن هشدارها وجود نداشته باشد. دل خوش کردن به حل مسائل زیست‌محیطی با دستاوردهای علمی و فناوری که در آینده کسب خواهیم کرد نیز سر زیر برف فرو بردن است. وقوع همه‌گیری کووید-۱۹ در سال اخیر نشان داد در برابر چنین رویدادهایی تا چه اندازه آسیب‌پذیر و بی‌پناه هستیم.

پیشرفت چند قرن اخیر بشر قطعاً چشمگیر و بی‌مانند بوده اما در ادامه‌دار بودن این پیشرفت و پایداریان تردید جدی وجود دارد. با این تفاسیر ضروری است درخصوص مفهوم پایداری به‌عنوان تنها راهکار محتمل برای ادامه بقای بشر و سایر گونه‌های جانوری و گیاهی سیاره که از اقدامات بشر متأثر شده‌اند توجه جدی از سوی نهادهای بین‌المللی، دولت‌ها، کسب‌وکارها و مردم عادی صورت گیرد.

پایداری چیست؟

سازمان ملل متحد پایداری را این‌گونه تعریف می‌کند. ارضای نیازهای نسل امروز بدون قربانی کردن دسترسی نسل‌های آینده به ارضای نیازهایشان. منابع محدود و چرخه‌های تعادلی سیاره بایستی به‌گونه‌ای مورد بهره‌برداری قرار گیرند که بقای نسل فردا قربانی رفاه نسل امروز نشود. در راستای توسعه پایدار این سازمان ۱۷ محور را تعیین کرده و برای تحقق اهداف تعیین‌شده سال ۲۰۳۰  را مشخص کرده است. با توجه به گستردگی ابعاد موضوع، دولت‌ها و کسب‌وکارهای بزرگ نیز داوطلب شده‌اند هر یک بخشی از این تلاش‌ها را متعهد شوند. تعهد کسب‌وکارها به توسعه پایدار در برخی از کشورها از قبیل اتحادیه اروپا مشمول الزامات و مشوق‌های قانونی شده و از طرف ذینفعان مختلف به‌ویژه مشتریان مورد پیگیری و پایش قرار می‌گیرد. ذینفعان مختلف می‌خواهند اطمینان یابند که کسب‌وکارها منافع اقتصادی مورد انتظار آن‌ها به بدون قربانی کردن منافع اجتماعی و زیست‌محیطی در بهترین حالت رقابتی برآورده می‌کنند.

ابعاد اصلی پایداری کدام‌اند؟

گرچه تحقق اهداف مادی و اقتصادی کماکان در قلب فلسفه کسب‌وکارها و سازمان‌های بزرگ قرار دارد، پایداری سودآوری و بقای کسب‌وکار در بلندمدت نیازمند وجود یک بستر اجتماعی و زیست‌محیطی است. مفهوم پایداری منجر به بازتعریف رابطه سه مفهوم دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی شده که به‌صورت سنتی از یکدیگر مستقل فرض می‌شدند.

در زیربنایی‌ترین لایه پایداری، توسعه اقتصادی وجود دارد. یک کسب‌وکار برای اینکه به لحاظ اقتصادی پایدار باشد بایستی سودآور باشد و درامد کافی برای بقا در آینده را ایجاد کند. اما چالش این موضوع در حفظ تعادل است. سودآوری اقتصادی به هر قیمتی پذیرفته نیست و نباید با هزینه کردن منافع عمومی و زیست‌محیطی حاصل گردد.

پایداری کسب‌وکار در لایه دوم نیازمند دسترسی پایدار به منابع انسانی سالم و کارآمد در طول زمان است. توسعه اجتماعی اشاره به رفتار کسب‌وکار با کارکنان خود و جامعه‌ای است که در آن فعالیت می‌کند. حفظ ایمنی و سلامت کارکنان، توسعه و توانمندسازی آنان، پرداخت منصفانه در کنار توجه به نیازهای اجتماعی محلی ازجمله روش‌های متداول برای عمل به چنین تعهدی است.

در فراگیرترین لایه توسعه پایدار، پایداری سیاره مورد توجه است. گرچه منابع فراوانی برای بهره‌برداری در دسترس بشر قرار دارد اما این منابع بی‌پایان نیستند و بهره‌برداری از آن‌ها هم بدون تبعات نیست. علیرغم همه پیشرفت‌های علمی هنوز بشر موفق نشده کوچک‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی را حتی در مقیاس آزمایشگاهی بازتولید کند و چنانچه سازوکارهای طبیعی سیاره مختل شوند یا از تعادل خارج گردند بازگرداندن آن‌ها به نظر غیرممکن می‌رسد.

در بخش بعدی به چگونگی تحقق این هدف متعالی به‌ویژه در صنعت بانکداری پرداخته خواهد شد و مدل اختصاصی بانک ملت برای حرکت در این مسیر معرفی خواهد شد.

بخش دوم: چگونگی

یادآوری؛ در بخش گذشته (چرایی و چیستی) به ضرورت و اهمیت توجه به پایداری در استفاده از منابع و مسئولیت کسب‌وکارهای بزرگ در این زمینه پرداخته شد و ضمن تبیین مفهوم پایداری، ابعاد اصلی آن معرفی شد. در این بخش چگونگی تحقق پایداری به‌ویژه در صنعت بانکداری پرداخته خواهد شد و مدل اختصاصی بانک ملت برای حرکت در این مسیر معرفی خواهد شد.

بانکداری پایدار به چه معناست؟

با عنایت به نقش‌آفرینی سرنوشت‌ساز صنعت بانکداری در هدایت سرمایه‌ها بایستی به تأثیر قطعی فعالیت‌های بانک‌ها در پایداری جوامع و سیاره اذعان کرد. این مهم در اغلب توافقنامه‌های مهم اقلیمی و بین‌المللی به‌صراحت مورد تأکید قرار گرفته است.

در یک تعبیر کلی بانکداری پایدار به معنای هدایت سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک محصولات و خدمات به نحوی است که در بلندمدت به توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیست کمک کند با حداقل آسیب نزند.  این امر بدین معناست که فعالیت‌های عملیاتی بانک و تصمیم‌های سرمایه‌گذاری نه‌فقط با معیار سودآوری کوتاه‌مدت بلکه با نگاهی بلندمدت انجام شوند و روابط متقابلی که بین منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی برقرار است را مورد نظر قرار دهند. امروزه انتظار سهامداران و مشتریان آگاه این است که منافع مالی و اقتصادی آن‌ها به‌صورت رقابتی و کارآمد تأمین شود اما این منفعت به قیمت تخطی از مسئولیت‌های اجتماعی تمام نشود و از جیب سیاره و منابع محدود آن پرداخت نشود.

این انتظار توسط مدیران سابق بانک ملت به‌خوبی درک شده و حسب موقعیت تلاش شده علاوه بر سودآوری اقتصادی ایفای این بخش از مسئولیت‌های سازمانی موردتوجه قرار گیرد.

بانکداری پایدار در بانک ملت

بانکداری پایدار در بانک ملت از سابقه طولانی برخوردار است. از سال‌های ابتدایی تشکیل بانک ملت دغدغه‌های اجتماعی مورد توجه مدران و کارکنان بانک قرار داشته است. این فعالیت‌ها تا سال‌های قبل از ۱۳۸۰ اغلب در قالب کمک‌های انسان دوستانه، امور خیریه و تسهیلات حمایتی از اقشار آسیب‌پذیر سازمان‌دهی شده بود و بانک ملت علاوه بر نقش‌آفرینی در توسعه مناطق کم برخوردار با تأسیس اماکنی از قبیل خانه‌های بهداشت، حمام روستایی در راستای محرومیت‌زدایی فعالیت نمود.

فعالیت‌های بانک ملت در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ به‌صورت نظام‌یافته و سازمان‌دهی شده دنبال گردید. در این دو دهه بانک ملت با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های کلان ملی در حوزه انرژی و همچنین مشارکت در طرح‌هایی از قبیل خرید تضمینی گندم، تعویض خودروهای فرسوده بخش‌های گسترده‌تری از مسئولیت اجتماعی خویش را ایفا نمود. در این سال‌ها بنیاد ملت با هویت حقوقی مستقل و با هدف ایفای مسئولیت‌های اجتماعی بانک ملت تأسیس گردید و با حمایت مراجع بیرونی ده‌ها طرح فرهنگی و اجتماعی طراحی و اجرا نمود.

در آخرین برنامه راهبردی بانک ملت که برای افقی میان‌مدت و تا سال ۱۴۰۰ طراحی شده بود موضوع یکپارچه‌سازی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی به‌عنوان یکی از محورهای اصلی نه‌گانه راهبردی قرار گرفت و یک کمیته عالی تحت مدیریت رئیس هیات مدیره به‌عنوان نماینده ذینفعان تشکیل گردید. این کمیته با بهره‌گیری از تجربیات تجمیعی که در طول فعالیت‌های اجتماعی بانک در چهار دهه اخیر انجام شده بود و با استفاده از مطالعات علمی و تطبیقی سازمان‌های مطرح در دنیا به تدوین بیانیه خط‌مشی مسئولیت اجتماعی پرداخت و حوزه‌های فعالیت و متولیان هر حوزه را به‌صورت شفاف تعیین نمود و گزارش‌دهی در قالب استانداردهای جهانی برای ذینفعان مختلف را در دستور کار قرار داد. شکل زیر خلاصه‌ای از فرایند بلوغ رویکردهای بانکداری پایدار را در بانک ملت نشان می‌دهد.

با عنایت به رشد سریع تحولات اجتماعی و زیست‌محیطی در سال‌های اخیر همچنین گستردگی و پیچیدگی موضوع پایداری، ضروری بود پایداری به‌صورت یک مفهوم جامع مورد بازاندیشی قرار گیرد. به این منظور رویکرد سیستمی به مفهوم اتخاذ گردید و مفهوم پایداری در قالب ورودی‌ها، فرایند و خروجی مورد تأمل قرار گرفت. شکل زیر نگاه سیستمی به مسئولیت اجتماعی را نشان می‌دهد. در این نگاه موضوعات مرتبط با حاکمیت شرکتی به‌عنوان اصول و قواعد الزامی قرار می‌گیرند و موضوعات اجتماعی و زیست‌محیطی به‌عنوان فعالیت‌ها و فرایندهای سازمانی برای دستیابی به نتایج و دستاوردهای اقتصادی برای ذینفعان مختلف طبقه‌بندی می‌شوند.

ازآنجاکه اصول و قواعد حاکمیتی در حوزه اختیارات قانونی و حقوقی کشور قرار دارند و همچنین بخش‌های مختلفی به‌صورت تخصصی به مدیریت دستاوردهای اقتصادی بانک اختصاص دارند، فعالیت‌ها و فرایندهای پایداری در قالب مسئولیت اجتماعی و مسئولیت زیست‌محیطی به‌عنوان محورهای اصلی بانکداری پایدار در بانک ملت تعیین شدند.

معرفی مدل بانکداری پایدار در بانک ملت

بهره‌گیری از تجارب دهه‌های پیشین، مرور مدل‌های علمی و انجام مطالعات تطبیقی گسترده در سازمان‌های مختلف در سرتاسر دنیا منجر به ایجاد داده‌های ارزشمندی گردید که به‌عنوان ورودی‌های اصلی تدوین مدل پایداری بانک ملت در اختیار مدیران ارشد و کمیته یکپارچه‌سازی ایفای مسئولیت اجتماعی قرار گرفت و طی یک فرایند چندمرحله‌ای و با بهره‌گیری از خرد جمعی مدل پایداری بانک ملت در نیمه دوم سال ۱۳۹۹ منطبق بر شکل زیر تدوین گردید.

در این مدل ابعاد زیست‌محیطی و اجتماعی به‌عنوان ابعاد کلان مدل مورد تأیید قرار گرفتند و شش محور تمرکز در قالب عملیات پایدار، سرمایه‌گذاری پایدار، کارکنان، مشتریان، سهامداران و جامعه تعریف گردید. جدول زیر خلاصه‌ای از برنامه‌های هرکدام از محورهای شش‌گانه را نشان می‌دهد.

مدل پایداری بانک ملت در بهار ۱۴۰۰ به تصویب هیات مدیره رسید و جهت اجرا به متولیان داخلی ابلاغ شد. امید است با همکاری نهادها و سازمان‌های داخلی و بین‌المللی در دهه پیش رو شاهد اقداماتی اثربخش‌تر در این مهم باشیم و این امانت ارزشمند را به شایستگی به نسل‌های آینده منتقل کنیم.

تو مگو همه جنگ‌اند و ز صلح من چه آید

تو یکی نه‌ای، هزاری؛ تو چراغ خود بیافروز