ریزگردها ابرچالش زیست‌محیطی؛ راهکار چیست؟

به گزارش ایماخبر، سه‌شنبه سوم اردیبهشت، نقشه شاخص برخط کیفیت هوا در تهران و بیشتر شهرهای غرب کشور رقم شاخص آلایندگی را به طور مداوم و افزایشی نشان می داد به‌گونه‌ای که در برخی ساعات شاخص آلایندگی در این مناطق حتی از  مرز بسیار خطرناک ۵۰۰ عبور کرد.

در دهه گذشته پدیده ریزگردها تقریبا همه استان‌های کشور را تحت تاثیر قرار داده و آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متعددی را باعث شده است.

در گذشته بیشتر استان‌هایی که تحت تاثیر بادهای ۴۲۱ روزه قرار داشتند مانند سیستان و بلوچستان، کرمان، خراسان جنوبی و یزد با بحران گردوغبار روبرو بودند اما امروزه به علت بالا بودن غلظت، فراوانی، وسعت و دوام، پدیده گرد و غبار به یک بحران ملی تبدیل شده است، البته ناگفته نماند که برخی کشورهای منطقه نیز درگیر این معضل هستند.

مأموریت رئیسی به سازمان محیط زیست و وزارت خارجه

اکنون اوضاع به‌اندازه‌ای وخیم شده که رئیس‌ جمهوری چهارشنبه ۲۸ اردیبهشت به سازمان حفاظت محیط زیست ماموریت داد با همکاری وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه‌های ذیربط  و از طریق رایزنی با کشورهای همسایه، مشکل آلایندگی هوا را حل کنند.

«علیرضا سلطانی» کارشناس گروه خاکشناسی دانشگاه چمران اهواز هشدار داده ریزگردها تهدید بزرگی برای جنگل‌های زاگرس است و در تنفس و فتوسنتز این گیاهان اختلال ایجاد می‌کند. اما کار از تهدید جنگل‌ها گذشته و به انسان‌ها رسیده است. او مهمترین راهکارهای مقابله با گردوغبار و این ریزگردها را مالچ پاشی، ایجاد کمربندهای سبز، تثبیت خاک و تراکم و رسوب گردوغبار دانسته است. راهکارهایی که مشخص نیست اجرا شده یا خیر؟

احیا و توسعه جنگل‌ها موضوعی جدی است

«محمدجواد عسکری» رئیس کمیسیون کشاورزی، آب، منابع طبیعی و محیط زیست مجلس نیز در نشستی که ۱۲ اردیبهشت‌ماه با هدف «بررسی مهمترین چالش‌ها و ابرچالش‌های منابع طبیعی» برگزار شد، اعلام کرد که پدیده بیابان‌زایی و وجود ریزگردها، مشکلی اساسی برای کشور است که با احیا و توسعه جنگل‌ها می‌توانیم کانون‌های ریزگرد را مهار و کنترل کنیم. احیا و توسعه جنگل‌ها موضوعی جدی است.

«سمیه رفیعی» رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس نیز در گفت‌وگو با یک رسانه، از فقدان بودجه برای مقابله با ریزگردها و اطلاع‌رسانی دیرهنگام به مردم درباره ورود ریزگردها انتقاد کرده است. وی ۲۰ فروردین‌ماه امسال با انتقاد از حذف بودجه برای مقابله با ریزگردها گفته بود: متاسفانه دولت هم در بودجه سال گذشته و هم در بودجه امسال هرگونه اعتبار در خصوص مقابله یا مدیریت ریزگردها را حذف کرد.

اقدامات برای جلوگیری از مساله ریزگردها و کاهش عوارض و آسیب‌های ناشی از آن باید بسیار پیشتر از این انجام می‌شد

او با انتقاد از اقدامات مرکز ملی مقابله با ریزگردها در سازمان محیط زیست، پرسید «دقیقا معلوم نیست این مرکز چرا درخواستی برای تامین اعتبارات لازم در خصوص این معضل در شرایط بحرانی نداشت و پیگیر نبوده است؟»

در همین پیوند پژوهشگر مربوطه گفت‌وگوی زیر را با «سمیه رفیعی» رئیس فراکسیون محیط زیست و نماینده مردم تهران در مجلس یازدهم انجام داد:

پدیده ریزگردها غیرقابل پیش‌بینی نبود
مساله ریزگردها مساله‌ای نیست که امروز، دیروز؛ یک یا دو سال پیش شروع شده باشد. به سبب شرایط اقلیمی کشور و قرار گرفتن در کمربند خشک زمین و بسیاری از پدیده‌های جوی و شرایط تغییرات آب‌وهوایی، برخی بحران‌های محیط زیستی همچون خیزش گردوغبار غیرقابل پیش‌بینی نبوده است.
اقدامات برای جلوگیری از مساله ریزگردها و کاهش عوارض و آسیب‌های آن باید بسیار پیشتر از این انجام می‌شد که در نهایت باید عملیاتی می‌شد.

کم‌کاری، واقعیت انکارناپذیر است
بر اساس بررسی‌هایی که سال گذشته یعنی همان سال اول مجلس انجام دادیم، مبنای تصمیم‌گیری که باید درست و اصولی انجام می‌شد کامل و همه‌جانبه نبوده است. پیگیری‌ها و پاسخ مکاتبات ما بیانگر آن است که کم‌کاری بخش‌های مرتبط در گذشته، در دولت‌های گذشته به ویژه دولت قبل وجود داشته است. کم‌کاری در مساله ریزگردها یک واقعیت انکارناپذیر است.

پیگیری‌ها و پاسخ مکاتبات ما بیناگر آن است که کم‌کاری بخش‌های مرتبط در گذشته، در دولت‌های گذشته به ویژه دولت قبل وجود داشته است. این یک واقعیت انکارناپذیر است که این کم کاری وجود داشته استبر اساس همه این مسایل و اینکه در مواجهه با این پدیده هستیم، مجلس بر اساس وظایف ذاتی نظارتی، بررسی کرده است. اکنون شناسایی کردیم که در چه بخش‌هایی کوتاهی انجام شده و چه اقداماتی باید انجام می‌شد که این اقدامات در عمل اجرایی نشدند.

به عنوان مثال، یکی از موارد بسیار مهم برای ما، این بود که چرا به طور مکرر، مسئولان مرتبط با این پدیده، منشا وقوع گرد و غبارها را متفاوت اعلام می‌کنند؛ یک مسئول درباره رویداد یک رقم و آمار می‌دهد و مسئول دیگر درباره همان رویداد رقم دیگری را اعلام می‌کند.
همچنین در مورد رویداد پایان فروردین (گردوغبار)، رئیس یک دستگاه اجرایی گفته، ۷۰ درصد منشا ریزگردها داخلی است و کمتر از ۲۴ ساعت بعد، مسئول دستگاه دیگری اعلام کرد، منشا این گردوغبار خارجی است. این بدان معناست که تصمیم‌گیری‌ها درست نبوده در حالی که منشا هر کدام از این ریزگردها را باید بر اساس همان واقعه و رویداد، بررسی کرد.

به عنوان مثال، وقوع گردوغبارِ اواخر فروردین تهران باید به تنهایی مورد بررسی قرار گیرد؛ امکان دارد منشا آن با بحران ماه دیگر گردوغبار در تهران متفاوت باشد. دلیل این دوگانه‌گویی‌ها نیز همین است. ما در جلسه‌های مجلس درخواست کرده‌ایم این موضوع را اصلاح کنند. ما پیشنهاد دادیم و قرار بر این شد که ستاد ملی مدیریت گردوغبار در سازمان حفاظت محیط زیست، یک سخنگو برای اظهارنظر در مواقع بروز بحران‌ها اطلاع‌رسانی کند تا آمارهای اشتباه ارائه نشود.

با توجه به اینکه آقای رئیسی در مساله و موارد مرتبط با محیط زیست ورود می‌کند و روز چهارشنبه نیز دستور خوبی را به سازمان محیط زیست داده است، این پیگیری‌ها را به باور وی، به حل مسایل محیط‌زیست می‌دانم.

ارائه گزارش گلوگاه‌های مدیریت گردو غبار به رئیس جمهوری
رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس یازدهم ادامه می‌دهد: ما گزارشی از شناسایی گلوگاه‌های مدیریت گردوغبار و راهکارهایی که باید داده شود، هفته جاری به اطلاع وی خواهیم رساند و می‌دانیم که به طور حتم مورد توجه شخص وی نیز قرار می‌گیرد.

یکی از موارد بسیار مهم برای ما این بود چرا به طور مکرر مسئولان مرتبط با این پدیده، منشاء وقوع گردوغبارها را متفاوت اعلام می‌کنند؛ یک مسئول درباره رویدادی یک رقم می‌دهد و مسئول دیگر درباره همان رویداد، آمار دیگری را اعلام می‌کنداین گزارش مفصل و دارای ده بند است، تاکنون نشده که گزارشی برای رئیسی ارسال کنیم که دارای ابعاد کارشناسی شده باشد و وی در مورد آن دستور ندهد.

مجلس راهکار پیشنهاد می‌دهد
مجلس، مساله‌شناسی و نظارت کرده و در حال پیشنهاد راهکار است. مجلس از بُعد نظارتی وارد این موضوع شده؛ حتی اگر لازم به قانون‌گذاری باشد ابتدا باید ببینیم وضع موجود چیست؟ ما اکنون وضع موجود را شناسایی کرده و اشکالات کار را متوجه شدیم.

قانون خوبی با عنوان «قانون هوای پاک» از سال ۹۶ وجود دارد؛ این قانون تصویب و ابلاغ شده اما بسیاری از بندهای آن پیاده نشده است. در خود قانون هوای پاک، قانون برای ریزگردها وجود دارد.  ما در بحث اجرا بررسی کردیم و آن را به رئیس‌جمهوری اعلام می‌کنیم.

ضرورت توجه به کوتاهی‌ها در ایجاد این پدیده
پدیده‌های مربوط به محیط زیست مساله‌ای نیست که یک شب یا دو شبِ اتفاق بیفتد، بلکه حاصل مدیریت و فرایندی است که در نهایت این اتفاق رخ می‌دهد؛ شما چه بخواهید اثر مثبت و یا منفی در محیط زیست بگذارید، مشمول زمان می‌شود. بنابراین باید علت و عوامل دیده شود؛ کوتاهی‌ها در ایجاد پدیده مربوط به ریزگردها مورد دقت و توجه قرار گیرد، اینها مسایل مهمی است.

قانون خوبی با عنوان «قانون هوای پاک» از سال ۹۶ وجود دارد؛ این قانون تصویب و ابلاغ شده اما بسیاری از بندهای آن پیاده نشده است. در خود قانون هوای پاک، قانون برای ریزگردها وجود داردما راهکارهای این مسایل را به رئیس‌جمهوری ارائه می‌کنیم اما تا پیش از اینکه نامه نهایی نشود نمی‌توانم در مورد آن صحبت کنم. منشا گردوغبار تهران در فروردین‌ماه، داخلی اما در اردیبهشت‌ماه عامل آن بیشتر خارجی بود.
اکنون باید دو کار انجام شود؛ بررسی وضع موجود و نظارت بر اجرای قانون هوای پاک.

«فاطمه محمدبیگی» سخنگوی فراکسیون محیط زیست مجلس و نماینده قزوین، آبیک و البرز در مجلس نیز در گفت‌وگو با پژوهشگر می‌گوید: در حوزه ریزگردها چندین مساله وجود دارد، نخستین مساله تامین منابع آبی پایدار، جلوگیری از خشک شدن مزارع و حفظ حیات آبی موجود در کشور است.
موضوع بعدی، بحث کانون ریزگردهای خارج از کشور در میان همسایگان به ویژه همسایگان غربی است که این هم نیازمند نشست‌های دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسایه در حوزه مدیریت آب، مدیریت ریزگردها و اجرای مقررات بین‌المللی در این حوزه است. علاوه بر آن، ایجاد تفاهم‌های چندجانبه و دوجانبه برای کنترل محیط‌زیست ریزگردها و اقدامات مقابله‌ای از جمله الزامات است.

نکته دیگر، توسعه کشاورزی در مناطقی است که قابلیت توسعه کشاورزی و کشت و زرع دارد. برای حفظ منابع آبی و خاکی کشور که باعث کاهش روند بیابان‌زایی شود، هم با کاشت درختان مرتبط و هم توسعه کشاورزی باید اقدام کرد.

همچنین اقدامات مرتبط حقوقی و قضایی برای حفاظت از محیط زیست همچون تالاب‌ها، دریاچه‌ها و جلوگیری از ایجاد صنایع آب‌بَر در مناطقی که امکان تبدیل به کانون ریزگرد دارند بسیار مهم است. متاسفانه در نقشه صنعتی کشور گاهی شاهد تصمیم‌های اشتباهی در ایجاد و راه‌اندازی صنایع آب‌بَر در مناطق کم‌آب هستیم که این تصمیم‌ها یا از گذشته اتخاذ شده و یا اکنون در حال راه‌اندازی است و امروز در حال مشاهده عوارض آن مانند ایجاد کانون‌های ریزگردها هستیم.

با استقرار صنایع آب‌بَر در مناطق در معرض خطر و دارای ریسک بالا، شاهد برخی تصمیم‌های جدید نیز هستیم که در چنین مواقعی، موضع‌گیری سازمان حفاظت محیط زیست و دولت بسیار مهم است. به طور قطع مجلس از طریق کمیسیون اصل ۹۰ و فراکسیون محیط زیست این موضوع‌ها را پیگیری می‌کند.

حل بخشی از مشکلات با اجرای قوانین
منشا گردوغبار تهران در فروردین‌ماه داخلی اما عامل آن در اردیبهشت‌ماه، بیشتر خارجی بودما در این زمینه، در بعضی موارد اشکال‌های قانونی داریم اما در عین حال قوانینی هم داریم که اگر اجرا شود بخشی از مشکلات حل می‌شود. در این زمینه قانون هوای پاک و چند قانون دیگر وجود دارد که با التزام  عملی به این قوانین می‌توان در راستای حل مشکل پیش رفت.

رعایت تامین منابع آبی و هوشمند کردن مصرف آب، بهینه کردن مصرف آب در صنایع و کشاورزی و ارتقاء سطح زیر کشت با الگوهای جدید کشت متناظر با آبیاری‌های جدید قطره‌ای و نوین که می‌توان سطح کشت زمین‌ها را ۴ تا ۵ برابر افزایش داد  و مصرف آب را به همان مقدار کاهش داد، حائز اهمیت است. وقتی بتوانیم پایداری خاک را در این زمین‌ها افزایش دهیم، به طور قطع از کانون ریزگردها هم جلوگیری می‌شود.
مساله ریزگردها اکنون در فراکسیون محیط زیست روی میز و در حال بررسی و چندین جلسه نیز برگزار شده است.

در حوزه ریزگردها چندین مساله وجود دارد؛ نخستین مساله تامین منابع آبی پایدار، جلوگیری از خشک شدن مزارع و حفظ حیات آبی موجود در کشور است. موضوع بعدی بحث کانون ریزگردهای خارج از کشور  به ویژه همسایگان غربی استضرورت اقدامات سریع از سوی دولت و قوه قضاییه
به طور قطع لازم است دولت و قوه قضاییه اقدامات سریعی را در این زمینه انجام دهند؛ به عنوان نماینده مردم قزوین باید بگویم دشت‌ الله‌آباد در قزوین اکنون تبدیل به کویر الله‌آباد شده و تالاب‌ها نیز در حال خشک شدن هستند که باعث افزایش بیابان‌زایی و تشکیل کانون‌های ریزگرد شده است.

به مسئولان دولت نیز گفته‌ام اگر می‌خواهید چشم پایتخت‌نشینان در حوزه البرز و تهران از ریزگردهای شمال غربی که در منطقه قزوین و دشت قزوین است کور نشود، باید آب دشت قزوین را تامین کنید. چندین میلیون نفری که عمده‌ترین تراکم جمعیتی کشور در ناحیه تهران، البرز و قزوین هستند، به شدت در معرض کانون ریزگردها قرار دارند و باید از آن جلوگیری شود.

کمیسیون اصل ۹۰ باید در حوزه ترک فعل‌ها وارد شود
اکنون هم نظارت لازم است، هم قانون‌گذاری. کمیسیون اصل ۹۰ باید در حوزه ترک فعل‌ها وارد شود. بررسی ترک فعل‌ها و استنکاف‌ها در مجلس جدی است و در سه‌شنبه‌های نظارتی مجلس، در صحن گزارش آن ارائه می شود. این قسمت را کمیسیون اصل ۹۰ انجام می‌دهد و فراکسیون محیط زیست نیز فعال است.

تاکنون نامه‌نگاری‌های زیادی با رئیس‌جمهوری، رئیس سازمان محیط زیست و وزیران مرتبط داشته‌ایم؛ همچنین برای حفظ منابع آبی استان قزوین، وزیران جهاد کشاورزی و  نیرو باید طرح لازم و فوری ارائه کنند. بحث ما فقط دشت قزوین نیست بلکه جمعیت چندین میلیون نفری متراکم در استان‌های مختلف به ویژه البرز، تهران و قزوین است.

با توجه به اینکه قزوین در ناحیه شمال غربی استان تهران و البرز قرار دارد، ورزش بادها هم از شمال غرب به جنوب شرق است، ایجاد کانون‌های ریزگرد در استان قزوین، استان‌های تهران و البرز را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد و باید از اکنون پیشگیری شود.